یکی از مهمترین مباحثی که در متون اسلامی مورد توجه و اهمیت خاص قرار دارد موضوع گناه شناسی است، مسأله بسیار مهم و اساسی که اگر مورد توجه و دقت قرار نگیرد افراد را در موقعیت‌های هولناک شقاوت و گمراهی قرار می‌دهد. دراین نوشتار سعی داریم به معرفی یکی از خطرناک‌ترین این گناهان بپردازیم. از جمله بدترین گناهان کبیره‌ای که در متون اسلامی به شدت از آن نهی شدت است گناه سوء ظن است.
مفهوم شناسی سوء ظن
هرچند بعضی از پژوهشگران  معنای سوء ظن را بر بدگمانی، خیال شر و حدس بد حمل کرده‌اند ولی ازآنجایی که هر سوء ظنی را نمی‌توان مذموم و بد به حساب آورد؛ این چنین به نظر می‌رسد در تعریف درست «سوء ظن» این چنین باید بیان کرد که: «حمل نمودن برداشت‌های ذهنی خود نسبت به رفتارهای دیگران بر وجه ناپسند البته با این قید که وجه پسندیده‌ای وجود داشته باشد».[۲] شهید ثانی در تبیین معنای سوء ظن می‌نویسد: «منظور از بدگمانی حرام آنست که گمان بد را به  قلب راه دهی و بدون یقین  آنها را حمل بر بدی نمایی.»[۳]
انواع سوء ظن در متون اسلامی
برخلاف تصور کسانی که سوء ظن را به طور کامل زشت و ناپسند می‌پندارند در فرهنگ اسلامی گاهی این مسأله بسیار نکوهیده و گاهی ارزشمند معرفی شده است؛ از اینرو در فرهنگ اخلاق اسلامی سوء ظن به مذموم و ممدوح تقسیم می شود. برای نمونه  به چند مورد از سوءظن‌های ممدوح و خوب در فرهنگ اسلامی اشاره می‌کنیم.

سوء ظن ممدوح:

الف: سوء ظن به نفس
ازجمله کاربردی‌ترین مسائلی که در اخلاق عملی مورد تأکید است و عاملی در رسیدن به سعادت و خوشبختی به حساب می‌آید غافل نشدن از نفس و سوء ظن داشتن به تمایلات نفسانی است. بسیار از افراد که خود را از کید و خطرات نفس در امان می‌بینند نمی‌توانند آنچنان که شایسته است به مقامات عالی انسانی و اخلاقی دست یابند. از اینرو حضرت یوسف (علیه السلام) در خصوص خطر اجتناب ناپذیر نفس می‌فرماید: «وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ؛ [ یوسف/۵۳] و من نفس خود را تبرئه نمى‏کنم، چرا که نفس قطعاً به بدى امر مى‌‏کند»
در حدیثی از امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده است:«وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ [لَا یُمْسِی وَ لَا یُصْبِحُ‏] لَا یُصْبِحُ وَ لَا یُمْسِی إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَه‏؛‌ [۴]بندگان خدا، بدانید که مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمی‌‏برد مگر آنکه به نفس خود بد گمان است‏»
ب: سوء ظن به منافق و دشمن بیرونی
بی توجهی به دشمنی و کید کسانی که هیچگونه تعهد و مسئولیت در خصوص دوستی با دیگران ندارند عین بی‌تدبیری و کج سلیقگی است از اینرو آموزه‌های اسلامی افراد را از بی‌توجهی به این موضوع برحذر می‌دارد.
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَهً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفی‏ صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ؛ [آل عمران/۱۱۸] اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید، از غیر خودتان، [دوست و] همراز مگیرید. [آنان‏] از هیچ نابکارى در حق شما کوتاهى نمى‌‏ورزند. آرزو دارند که در رنج بی‌فتید. دشمنى از لحن و سخنشان آشکار است و آنچه سینه‏‌هایشان نهان مى‏‌دارد، بزرگتر است. در حقیقت، ما نشانه‌‏ها [ى دشمنى آنان‏] را براى شما بیان کردیم، اگر تعقل کنید.»
در روایتی امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید:«وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِی ذَلِکَ حُسْنَ الظَّن؛ [۵]لکن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتى کردن، زیرا گاهى دشمن نزدیک مى‏‌شود تا غافلگیر کند، پس دور اندیش باش، و خوشبینى خود را متّهم کن.»

سوء ظن مذموم:

الف: سوء ظن به خدای متعال:
«وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ؛ [فصلت/۲۳] و همین بود گمانتان که درباره پروردگارتان بردید شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید.»
و همچنین خدای متعال می فرماید:«وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً؛[فتح/۶] [فتح]و نیز مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد مى‏‌برند مجازات کند، حوادث سویى (که براى مۆمنان انتظار مى‏‌کشند) تنها بر خودشان نازل مى‏‌شود، خداوند آنها را غضب کرده، و آنها را از رحمت خود دور ساخته، و جهنم را براى آنها آماده کرده، و چه بد سرانجامى است.»
بدترین و خطرناکترین حالت و بیماری که بندگان می‌توانند به آن مبتلا شوند بدگمانی به تدبیر و اراده الهی است، نوعاً کسانی که به این بیماری خطرناک  روحی دچار می‌شوند به آنچه خدای متعال درحق آنها روا می‌دارد بدبین هستند و راضی به قضای الهی نمی‌شوند از اینرو این مسأله خود زمینه ساز رفتارهای زشت دیگری در زندگی افراد می‌شود.
ب: سوء ظن به پیامبران و اولیای الهی
اقوام مختلفی که پیامبران الهی خود را انکار نمودند بهترین شاهد ومصداق برای این دسته از سوء ظن به پیامبران می‌باشند: «قَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاکَ فِی سَفَاهَهٍ وِإِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکَاذِبِینَ؛[اعراف/۶۶] سرانِ قومش که کافر بودند گفتند: در حقیقت، ما تو را در [نوعى‏] سفاهت مى‏‌بینیم و جداً تو را از دروغگویان مى‏‌پنداریم.»
ج:سوء ظن به مردم و خانواده
از جمله بدترین اقسام سوء ظن و بدگمانی این است که انسان به مردم و حتی خانواده خویش بدگمان باشد که این بدبینی موجب می‌شود روح آرامش از زندگی فردی و اجتماعی افراد رخت بسته و زندگی معمول و عادی را از افراد سلب می‌نماید، در این چنین فضایی است که دامنه گناهان دیگری همچون تهمت،‌ غیبت،‌ افتراء رونق می‌یابد تا به جایی که در مواردی کانون زیبای زندگی را نیز دستخوش تباهی و جدایی می‌سازد:«یا ایّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجتَنِبُوا کَثیرا مِن الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثْمٌ و َلاتَجَسَّسُوا وَ لایَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً؛[سوره حجرات/ ۱۲] ای کسانی که ایمان دارید، از بسیاری گمانها بپرهیزید که بعضی گمانها گناه است و نیز هرگز (از حال درونی هم) تجسس نکنید و غیبت یکدیگر نکنید.»

آثار و نتایج بدبینی:
۱-یاس و ناامیدی: نوعاً کسانی که به اراده الهی سوء ظن دارند امیدی به مدد و یاری الهی در زندگی دنیایی و اُخروی ندارند از اینرو به جای این که روح خود را به امید و کرم الهی زنده نگهدارند با یاس و نااُمیدی درهای رحمت حق را به روی خود بسته می‌بینند.
۲-سلب امنیت و آرامش: در روایتی از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «مَن لَم یَحسُنْ ظَنُّهُ استَوحَشَ مِن کُلِّ أحَدٍ؛[۶] هر که خوش بین نباشد، از همگان گریزان باشد (با هیچ کس خو نگیرد)».
۳-تنها ماندن از دوستان:«مَنْ غَلَبَ عَلَیْهِ سُوءُ الظَّنِّ لَمْ یَتْرُکْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلِیلٍ صُلْحا؛[۷] هر که بد گمانى بر او چیره شود، جاى آشتى با هیچ دوستى باقى نگذارد.»
۴-موجب فساد عبادت: از امام علی(علیه السلام) نقل شده است:«إِیَّاکَ أَنْ تُسِی‏ءَ الظَّنَّ فَإِنَّ سُوءَ الظَّنِّ یُفْسِدُ الْعِبَادَهَ وَ یُعَظِّمُ الْوِزْر؛[۸]بپرهیز از این که بدگردانى گمان را، پس بدرستى که بدى گمان فاسد میکند عبادت را، و بزرگ مى‏‌گرداند گناه.»

________________

[۱].علی اکبر نفیسی،فرهنگ نفیسی،‌ ج۳،ص۱۹۵۱٫
[۲]. سید محمد شجاعی،‌ بدگمانی ریشه‌ی فتنها و اختلاف‌ها،‌ص۱۱٫
[۳]. شهید ثانی،‌ کشف الریبه،‌ ص۲۰، به نقل از پایان نامه، بررسی تاثیر سوءظن در روابط خانوادگی،‌دانشگاه معارف اسلامی
[۴]. نهج البلاغه (للصبحی صالح) ؛ ص۲۵۱٫
[۵]. فیض الاسلام، نامه  ۵۳، ص ۱۰۲۷٫
[۶].تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ص۲۵۴،ح۵۳۳۳
[۷]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ؛ص۲۶۴
[۸].تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ ص۲۶۳،ح۵۶۶۸